ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΕΝΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ

Σαράντα ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα ξεκίναγε η νηστεία. Οι προετοιμασίες για τον ερχομό των Χριστουγέννων αρχίζουν από τις παραμονές, μέρες που πολλές φορές εγκαινιάζονται με «μπόια» χιονιού στη Στενή. Παλαιότερα, τα υλικά στολισμού δεν ήταν το έλατο ή το καραβάκι, αλλά τίποτα και κάποια χρόνια πριν η απλή πρασινάδα από κλαδιά δέντρων που κουβαλούσε ο κόσμος στο σπίτι.

Η προετοιμασία φυσικά δεν σταματούσε στο στολισμό του σπιτιού. Βασική εργασία ήταν το σφάξιμο του χοιρινού, το οποίο αγοραζόταν συνήθως στο παζάρι της Κάτω Στενής από τους γύφτους. Αυτοί που ήθελαν χοιρινό μεγαλύτερο από 50-60 κιλά είχαν φροντίσει να το αγοράσουν νωρίτερα. Το ζώο φυλασσόταν στην άκρη της αυλής περιφραγμένο ή δεμένο και το τάιζαν με αποφάγια και το τυρόγαλο, και «πλύμα». Όταν ερχόταν η ώρα, δύο ή τρεις άντρες αναλάμβαναν μαζί να σφάξουν, να γδάρουν και να τεμαχίσουν το χοιρινό. Από αυτό το «σφάξιμο» αντλούσαν το κρέας για τον υπόλοιπο χρόνο μέχρι το Πάσχα.

Κανένα κομμάτι του ζώου δεν πήγαινε χαμένο. Από το δέρμα έφτιαχναν παπούτσια, τα γουρνοτσάρουχα. Από τα έντερα έφτιαχναν τα λουκάνικα και τις οματιές. Για τα λουκάνικα έβαζαν μέσα στο έντερο του γουρουνιού κομμάτια κρέας από τα πόδια του χοιρινού με μπόλικο αλάτι, πιπέρι, θρούμπι και λίγη ρίγανη. Το πρώτο στέγνωμα γινόταν γύρω από το τζάκι Μετά από τρεις έως πέντε ημέρες στέγνωναν καλά και με το λίγο κάπνισμα που είχαν υποστεί κράταγαν μήνες. Για τον πασπαλά βράζανε κρέας. Μέσα στην «αλοιφή» που δημιουργούσε το λίπος που έβγαινε από το βράσιμο διατηρούσαν το κρέας έως το θέρο. Επίσης έφτιαχναν την πηχτή. Από το κεφάλι, τα πόδια και την ουρά του χοιρινού. Ένας άλλος τρόπος διατήρησης του κρέατος ειδικά των κομματιών που είχαν κόκαλα ήταν μέσα στην άρμ' (άλμη). Το λίπος το χρησιμοποιούσαν και σαν λάδι για τα τηγανητά. Εκτός από τη διαδικασία του φαγητού, οι νοικοκυρές επιδίδονταν και στην τέχνη της παρασκευής διαφόρων γλυκών. Τα κυριότερα ήταν ο μπακλαβάς, πολύ αργότερα και το κανταΐφι, τα μελομακάρονα, οι δίπλες και οι κουραμπιέδες.

Ένα μέρος του χοιρινού που τα παιδιά το περίμεναν πως και πως ήταν η «φούσκα». Έπαιρναν την ουροδόχο κύστη την έτριβαν στη στάχτη και τη φούσκωναν. Ήταν το ένα και μοναδικό παιχνίδι του χρόνου.

Την παραμονή των Χριστουγέννων έβαζαν ένα σπολάρθι (σπάρτο) στον ανηφουριό (φουγάρο του τζακιού) για να μην μπουν στο σπίτι τα σκαρκατζούλια. Επιπλέον μέτρο γιατί όσο το τζάκι ήταν αναμμένο οι καλικάτζαροι δεν ζύγωναν μιας και φοβόνται τη φωτιά.

Από την παραμονή έκαιγε στο τζάκι ένα μεγάλο ξύλο ή κορμός δένδρου του οποίου τα υπολείμματα είχαν μεγάλη αποτρεπτική αξία για το κακό. Αυτή τη στάχτη την σκόρπαγαν στην περιουσία τους και τα χωράφια τους για να τα προφυλάξουν.

Το πνεύμα των Χριστουγέννων ενίσχυαν κατά πολύ τα κάλαντα, το τραγούδ', που τραγουδιούνταν την παραμονή από παρέες παιδιών που γύριζαν στα σπίτια. Τα τραγούδια τα έλεγαν μόνο τις μέρες που έπρεπε, διαφορετικά όπως έλεγαν στα παιδιά «θα πιάσουν ψείρες». Η λέξη κάλαντα έγινε γνωστή τα τελευταία χρόνια :«Θειά να πούμ' του τραγούδ'»

Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα 'πόψε ο Χριστός γεννιέται

Γεννιέται κι ανατρέφεται στο μέλι και στο γάλα

Το γάλα τρων οι άρχοντες, το μέλι οι αφεντάδες

Και με το μελισοχόρταρο λούζονται οι κυράδες

Κυρά ψηλή, κυρά λιγνή, κυρά καμπανοφρύδα

Η Παναγιά σου τα 'δωσε, Θεός να στα χαρίσει

Να κάνεις γάμους και χαρές, ξεφάντωσες μεγάλες

Να στρώσεις κι άσπρο φλάμπουρο στη μέση στη αυλή σου

Να μπαινοβγαίνουν οι φίλοι σου, να σκάζουν οι εχθροί σου

Όσα καρφιά και πέταλα στους Τούρκους τα κεφάλια

Κι όσες λαμπάδες και κεριά στης Παναγιάς τα χέρια

 Ανήμερα το πρωί των Χριστουγέννων, όλο το χωριό ήταν στην εκκλησία. Κατά τις δυο με τρεις την νύχτα χτύπαγε η πρώτη καμπάνα. Οι μικροί φύλαγαν το χέρι των μεγαλύτερων ζητώντας συγχώρεση για να κοινωνήσουν. Στις πεντέμισι είχε τελειώσει η λειτουργία, έτσι ώστε να προλάβουν να ολοκληρώσουν τις προετοιμασίες. Το μεσημέρι ακολουθούσε ένα από τα πλουσιότερα τραπέζια της χρονιάς. Χοιρινό ψημένα στο τζάκι, μαγειρευτό με σέλινο και το Χριστόψωμο.

Την επόμενη ημέρα σειρά στο τραπέζι είχαν οι ομαθιές (οματιές). Γέμιζαν το παχύ έντερο με σιτάρι κομμένο και τα εσωτερικά μέρη του χοιρινού με σπλήνα και συκώτι.

Γιάννης Μητάκης

Την παραμονή της πρωτοχρονιάς τα παιδιά έβγαιναν και πάλι για τα κάλαντα.

Πρωτοχρονιάτικα κάλαντα

Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία

βαστά εικόνα και χαρτί, χαρτί και καλαμάρι

το καλαμάρι έγραφε και το χαρτί ομίλει,

Βασίλη μ' πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις.

Από τη μάνα μ' έρχομαι και στο χωριό πηγαίνω.

Κάτσε να φας, κάτσε να πιεις,

κάτσε τον πόνο σου να πεις

κάτσε να τραγουδήσεις και να μας καλοκαρδίσεις

Εγώ γράμματα μάθαινα και να σας πω τι πάθαινα τραγούδια δεν ηξεύρω.

Και σαν δε ξέρεις γράμματα, πες μας την αλφαβήτα

κι έλα κόψε μας την πίτα.

Κάλαντα Αγ. Βασιλείου

Άγιος Βασίλης έρχεται, Γενάρης ξημερώνει.

Βασίλη μ' πούθεν έρχεσαι και πούθε κατεβαίνεις.

Από τη μάνα μ' έρχομαι και στο σχολειό πηγαίνω.

Κάτσε να φας, κάτσε να πιεις, κάτσε τον πόνο σου να πεις

κάτσε να τραγουδήσεις και να μας καλοκαρδίσεις.

Εγώ γράμματα μάθαινα, τραγούδια δεν ηξέρω,

Αν είσαι εσύ γραμματικός πες μας την αλφαβήτα

και στο ραβδί ακούμπησε να πει την αλφαβήτα

ξερό ραβδί, χλωρό ραβδί, χλωρούς βλαστούς πετάει

κι απάνω στα ξεβλάσταρα, περδίκια κελαηδούνε

δεν είν' περδίκια μοναχά, μόν' είν' και περιστέρια.

Τα περιστέρια φύγανε και πάν' στην κρύα βρύση

παίρνουν νερό στα νύχια τους και χιόνι στα φτερά τους

να λούσουν τον αφέντη τους, ν' αγιάσουν την κυρά τους.

Ν' ασπρίσεις σαν τον Όλυμπο, σαν τ' άσπρο περιστέρι,

σαν τ' αηδονάκι που λαλεί το Μάη, το καλοκαίρι

και χώσε το χεράκι σου στην αργυρή σου τσέπη

κι αν εύρεις γρόσια δώσ' τα μας, φλωριά μην τα λυπάσαι

κι αν εύρεις το μισόφλουρι, κέρνα τα παλικάρια

κέρνα τα, αφέντη μ' κέρνα τα, να σ' πούνε στην υγειά σου

και στην υγειά σου, αφέντη μου, και στην καλή χρονιά σου.

Χρόνια Πολλά.

Με το που άλλαζε ο χρόνος πήγαιναν στις βρύσες όπου νίβονταν, κατόπιν έπαιρναν αμίλητο νερό έριχναν μέσα σπόρους για να τρέχει η σοδειά όπως το νερό. Μεταγενέστερα εκτός από τους καρπούς έριχναν και κέρματα. Γύριζαν σπίτι τους μαζί με το νερό και ράντιζαν το σπίτι.