Ο Μπαραλής, ο Καραλής

Κι ο Βάιας ο σημάδης

Οι Αλαταρές χαίρονται

Και η Ξούση καμαρώνει

Άγρια Τούρλα έκλαιγε

Κι απόψε θα γελάσει.

Όλοι οι μπιστικοί τραγούδαγαν δυνατά χτυπώντας με όλη τους την δύναμη τις γκλίτσες πάνω στις καρδάρες βγάζοντας εκκωφαντικό θόρυβο προσπαθώντας να καλύψουν με το δικό τους τραγούδι, το βέλασμα των ζώων και τον ήχο των τροκανιών. Όλο το χωριό έβγαινε να τους υποδεχτεί μετά την μακριά τους απουσία, ενώνοντας το δικό τους τραγούδι με το τραγούδι των τσοπάνηδων.

Έτσι γινόταν η επιστροφή των τσοπάνηδων στη Στενή από τα χειμαδιά τον 19 αιώνα. Πανηγύρι. Γύριζαν στο σπίτι τους, στους φίλους, στους συγγενείς τους.

Οι Αλαταρές και η Άγρια Τούρλα είναι δυο τοπωνύμια που υπάρχουν ακόμα. Η Ξούστη όμως που είναι;

Πόσα τοπωνύμια υπάρχουν και γιατί ονομάστηκαν έτσι; Ποιος ήταν ο Μαύρος Λόγγος μέσα στο δάσος; Ποιας μικρότερης έκτασης τοπωνύμια περιλαμβάνονται μέσα στο Καλορκό (Καλογερικό); Ποια κατηγορία τοπωνυμίων απαντάται περισσότερο και γιατί;

Ποια είναι η Σάρα, ποια η Μακρυά Σάρα, ποια η Μικρή και ποια η Μεγάλη Σάρα και που είναι οι Σάρρες;

Που είναι η Μαδάρα και που λέμε (σ)της Μαδαρούς; Ποια είναι τα τοπωνύμια που χρησιμοποιεί η Δασική Υπηρεσία και ποιά ονόματα χρησιμοποιούν οι ντόπιοι για τις ίδιες τοποθεσίες;

Πως ένα τοπωνύμιο που αφορούσε μια μεγάλη περιοχή περιορίστηκε σε μια μικρή έκταση και σήμερα έχει εξαφανιστεί. Φυσικά μιλάμε για την Κλεισούρα. Σε αυτά τα θέματα θα προσπαθήσουμε να δώσουμε απαντήσεις. Πολλά τοπωνύμια ξεπερνούν τα όρια της Στενής, αλλά δεν μπορούμε να τα παραλείψουμε, μιας και είναι δεμένα με την ιστορία και τις παραδόσεις του χωριού.

Χαμένα τοπωνύμια

Αμέτρητα τοπωνύμια έχουν χαθεί με την πάροδο του χρόνου. Η «Μεγάλη Αριά», τοπωνύμιο του περασμένου αιώνα, χάθηκε μετά την κοπή του τεράστιου δένδρου.

Δεν γνωρίζουμε αν οι πηγές «Κρυφό Νερό», «Αλογόβρυση», «Βρυσαριό», «Αναγαρίστρα», είναι κάποιες από τις σημερινές πηγές ή έχουν στερέψει. Το «Γελαδόσταυλο» ήταν τοπωνύμιο μέσα στο «Λόγγο» το οποίο χάθηκε με τα χρόνια όταν σταμάτησαν να βόσκουν τα βόδια στο χώρο αυτό. Ο «Αγριόκεδρος» και οι «Γούρνες» χάθηκαν ίσως μαζί με το μεγάλο δένδρο και τις γούρνες του νερού. Το «Αγριόδενδρο» το «Γεράνιο Δένδρο», το «Δρακοσουρειό», «στου Λέκκα», άγνωστα σε εμάς τοπωνύμια σήμερα αλλά πολύ γνωστά κάποτε. Οι «Τέντες», «ο Τάφος», «οι Λιθαρόστρουγγες», και οι «Κοπρισές», που μαζί με το όνομα του τσοπάνη αποτελούσαν τοπωνύμια χάθηκαν μαζί με τους νομάδες και τις βοσκές.

Ήρθαν κι έφυγαν χωρίς να αφήσουν τίποτα. Ο «Αλαφόκαμπος» υπήρξε τοπωνύμιο μέσα στον Λόγγο πράγμα πολύ λογικό αφού τα ελάφια ήταν κάτοικοι του δάσους για πολλές χιλιετίες. Σήμερα ο «Αλαφόκαμπος» υπάρχει σαν τοπωνύμιο στον «Κάμπο» ανάμεσα στην Κάτω Στενή και τους Βούνους. Οι πιο παλιοί το θυμούνται πολύ καλά μιας και σε αυτό το σημείο μάζευαν θρούμπι.

Πολλά τοπωνύμια ονομάστηκαν για κάποια χρόνια, ξεχάστηκαν και άλλαξαν όνομα. Η έως τώρα έρευνα έχει δείξει ότι κάποιες κατηγορίες τοπωνυμίων επικρατούν έναντι κάποιων άλλων έστω κι αν είναι νεότερες ονομασίες. Πιο ισχυρά τα ναωνυμικά τοπωνύμια. Όποιο όνομα κι αν υπήρχε πριν χάνεται και υπερτερεί πάντα το όνομα της εκκλησίας. Πιο αδύνατα τα φυτωνυμικά τοπωνύμια μιας και όπου π.χ. κοπεί δένδρο ξεχνιέται εύκολα. Τα ανθρωπωνυμικά είναι ισχυρά μόνο και αν το γεγονός που έχει λάβει χώρα είναι πολύ σημαντικό.

Οι παλιοί ενετικοί πύργοι ή τοποθεσίες με μεγάλη ιστορική αξία όπως «Καλύβια» «Παλιοχώρι» δύσκολα ξεχνιούνται ακόμα κι αν εξαλειφθούν όλες οι ενδείξεις.

Παλιά τοπωνύμια

Τα περισσότερα τοπωνύμια διασώζονται από πολύ παλιά, μιας και έχουν μπει και στην κουλτούρα των ανθρώπων της περιοχής. Όσο γρήγορα κι αν τρέχει ο σημερινός κόσμος, όσο κι αν θέλει να σβήσει το παρελθόν, αυτά μένουν κι αντιστέκονται. Το Μεγάλο Χαντάκι, οι Αλαταρές η Απατρύπα, ο Κούτπας, το Μέγα Δένδρο, Άγρια Τούρλα, Παλιούρια, Αβρός, κοκκινούρα, Παναγιά, Πύργος και πολλά άλλα. Και τι να πει κάποιος για τις «Δακριές»; Πόσες χιλιετίες λέγεται έτσι αυτό το μέρος; Αν ανατρέξουμε στους Αττικούς φορολογικούς καταλόγους από το 480 π.Χ. σίγουρα και δεν ξέρουμε πόσο παλαιότερα.

Μεγάλης έκτασης τοπωνύμια

Πολλά τοπωνύμια αφορούν μεγάλες εκτάσεις, ολόκληρες περιοχές. Στην πλειοψηφία τους, μέσα στην έκτασή τους περιλαμβάνουν και δεκάδες άλλα. Το Καλορκό (Καλογερικό) είναι η έκταση που παραχωρήθηκε στους κατοίκους της περιοχής, ενώ πριν ανήκε στο Μοναστήρι του Αγίου Δημητρίου. Στην κάτω πλευρά εφάπτεται σε πολλά σημεία του κεντρικού δρόμου και φτάνει ως τον Αι-Γιώργη. Εκεί μέσα υπάρχουν δεκάδες τοπωνύμια. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικά: « Άσπρο Λιθάρι», «Πλατανάκια», «Παλιούρια», «Κούτπας», «Αβρός», «Αγιασοφίτσα», «Αγιαβαρβαρίτσα», «Παναγιά» κ.λπ. Τα Θυμάρια και το Σκουντέρι είναι επίσης μεγάλες περιοχές με πάρα πολλά τοπωνύμια.

Ιδιοκτησίες

Πολλές περιοχές ανήκουν σε συγκεκριμένα σόγια, μιας και οι κληρονόμοι μοιράζονταν τη γη και οι αγοραπωλησίες ήταν δύσκολες. Στου Σταυρέτσα την ιδιοκτησία έχουν οι Καρουτζαίοι (Πισιναραίοι). Στην πλειοψηφία τους σε ένα τοπωνύμιο υπάρχουν πολλές ιδιοκτησίες αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις που στην ίδια ιδιοκτησία υπάρχουν πάνω από ένα τοπωνύμια.

Τα στοιχειωμένα μέρη

Πολλά σημεία στην περιοχή μας θεωρούνται στοιχειωμένα. Οι αλαφροΐσκιωτοι διηγούνται πολλές ιστορίες για φαντάσματα, στοιχειά, νεράιδες, ξωτικά, καλικάντζαρους και ότι άλλο μπορεί να βάλει ανθρώπου νους. Στο Βαθύρεμα πολλοί παλιοί διηγούνται ιστορίες για φαντάσματα ενώ λίγο πιο πάνω για νεράιδες. Όλοι οι παλιοί αισθάνονται ένα σφίξιμο όταν περνούν νύχτα από τους «Τσαγιούς». Ιστορίες για αυτό το μέρος λένε ακόμα και νέα παιδιά. Μιλάνε για πράγματα που τους συνέβησαν η και συμβαίνουν ακόμα και σήμερα. Μέρη στοιχειωμένα θεωρούνται επίσης εκεί που σκοτώθηκαν η πέθαναν κάποιοι.

Πολλά τοπωνύμια για το ίδιο μέρος

Δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που ένα μέρος έχει πολλά ονόματα. «Μεγάλο Χωράφι», «Στρογγυλή Λάκα», «Στρογγυλό Χωράφι». Είναι το ίδιο μέρος. Επίσης «Σοφίτσα» «Αγιασοφίτσα», «Βαρβαρίτσα»= «Αγιοβαρβαρίτσα», «Παναγιά»= «Παλιοπαναγιά». Δεν αναφέρουμε περιπτώσεις που έχει γίνει παρανόηση όπως είναι ο «Πύργος» και το «Σκουντέρι». Κάποιοι εννοούν την ίδια περιοχή μα δεν είναι έτσι. Έχει όμως πλέον καθιερωθεί.

Κατηγορίες

Υδρωνυμικά, Ναωνυμικά, Ανθρωπονυμικά, Εδαφωνυμικά, Ιστορικές τοποθεσίες, Ζωονυμικά.

Υδρωνυμικά

Όλη αυτή η οργιώδης βλάστηση και όλη αυτή η μαγεία της φύσης, εκτός από το κατάλληλο χώμα χρειάζεται για να ζήσει και πολύ νερό. Ποτάμια, ρέματα, κανάλια, πηγές, βρύσες, βτσέλες, νερόλακοι, γούστρες, είχαν το καθένα το δικό του όνομα και το καθένα από αυτά αξίζει την δική του αναφορά. Το ποτάμι για τους κατοίκους του χωριού δεν είχε όνομα, ήταν το «Ποτάμι» ή το «Ρέμα» ή ο «Ρέμας» κι όχι ο παραπόταμος του Λήλα. Μέσα στο ποτάμι, οι αυροί, οι βροί, οι δέσεις, είχαν το δικό τους όνομα. Σε άλλα μέρη που το νερό ήταν λίγο η επινοητικότητα του ανθρώπινου νου έκανε θαύματα. Έφτιαχναν τις βτσέλες δηλαδή ένα θολωτό για να μαζεύουν το νερό στην κορυφή η τις γούστρες που μάζευαν νερό. «Τοιχόρεμα», «Βαθύρεμα», Κανόβρυση ,«Αρματσανή», «Βάλτος», «Δρακοσουρειό», «Βρυσίτσα», «Δεσπότη Βρύση», «Κρύο Νερό», «Δροσιάς Πηγάδι», «Τσακλή Βρύση», «Τέμπλα Βρύση», «Μαμούς Βρύση», «Κουρίτος», «Φλέβα», «Ξενόρεμα» και αλλά πολλά όπως θα δούμε πάρα κάτω.

Ναωνυμικά

Άγιος Νεκτάριος, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Νικόλαος, Προφήτης Ηλίας, Αγία Άννα (Αγιασάννη), Αι-Γιώργης, και πολλά άλλα μιας και κάθε ξωκλήσι αποτελεί τοπωνύμιο.

Σημαντικά είναι τα τοπωνύμια των παλιών εκκλησιών που διασώζονται όπως η «Παλιοπαναγιά» και ακόμα σημαντικότερα ναών που έδωσαν την ονομασία σε οικισμούς που δεν υφίστανται πλέον όπως Άγιος Νικόλαος και Άγιος Δημήτριος στην περιοχή Σκουντέρι. Οι οικισμοί αυτοί εγκαταλείφτηκαν το 1790 όταν οι κάτοικοι των χωριών αυτών μετοίκησαν στη Στενή. Η “Αγιασοφίτσα” και η “ Αγιοβαρβαρίτσα” είναι σήμερα μόνο ερείπια και το μόνο που μαρτυρά την παλιά τους ύπαρξη είναι τα τοπωνύμια και κάποιοι δυσδιάκριτοι σωροί από πέτρες. Ο “Αγιαννάκης” παλιά εκκλησία στο Σκουντέρι υπέστη καταστροφή καθώς αντί να την ανακαινίσουν απλώς κατέστρεψαν το παλιό εκκλησάκι και έφτιαξαν καινούργιο. Για όσους δημιουργήθηκε απορία γιατί Αγιαννάκης και όχι Αγιάννης και Αγιοβαρβαρίτσα και όχι Αγία Βαρβάρα η απάντηση στο ερώτημα είναι εύκολη. Τα χρόνια της σκλαβιάς οι Έλληνες για να μην προκαλούν έχτιζαν μικρές εκκλησίες και με χαμηλή είσοδο (ημιυπόγειες) ώστε να μη χωράνε να μπουν οι Τούρκοι με τα άλογα οι οποίοι έμπαινα έφιπποι στους Ναούς για να προσβάλουν τον Ιερό χώρο.

Η περίπτωση Τσαγιούς είναι ένα μεγάλο κεφάλαιο το οποίο θέλει επιπλέον διερεύνηση μιας και οι εκδοχές είναι πολλές.

Φυτωνυμικά

Πολλά τα  φυτωνυμικά τοπωνύμια, μιας και που ένα τεράστιο δένδρο ή ένα δένδρο μόνο του δίπλα σε άλλα είδη ή πολλά δένδρα και φυτά μαζί ή μια μεγάλη κουφάλα η ένα παράξενο σχήμα δένδρου έδιναν όνομα.«Μέγα Δένδρο», « Μεγάλη Αριά» και πολλά τοπωνύμια από το μέγεθος του Δένδρου. «Βρούβα», «Βλήτο», «Κληματαριές», «Παλιούρια», «Μουρές», «Αγριοκάλαμο», «Μουτζούρες», «Πλατάνια», «Δακριές», «Βελανίδι», μερικά τοπωνύμια που αφορούν πολλά δένδρα η φυτά μαζί. «Κουφάλες», «Γκαστρωμένη Καστανιά», ονόματα από κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του δένδρου. «Κορομηλιά», «Αμυγδαλιά», ένα και μόνο δένδρο ανάμεσα σε άλλα η μόνο του.

Εδαφωνυμικά

Λάκες, τούρλες, σάρρες, μεγάλες πέτρες, βράχοι, γούρνες, χαντάκια, χρώμα εδάφους, διχάλες, στράτες, γράδες, σχήματα χωμάτινα η βράχων, έπαιρναν το όνομά τους και χαρακτήριζαν μια περιοχή. «Αλώνια» και «Λιβάδι» ισώματα για αλώνισμα ή βοσκή. «Αλωνάκι» το ίδιο «Παλιάλωνα» επίσης. Ανάλογα με το χρώμα  έχουμε «Άσπρο Λιθάρι» την «Κοκινούρα» κι άλλα χαντάκια είχαν τα δικά τους ονόματα όπως «Μεγάλο Χαντάκι». Ανάλογα με τις διαστάσεις και το σχήμα έχουμε τον «Μεγάλο Βράχο», το «Μεγάλο κοτρόνι», το «Μεγάλο Χωράφι», «Στενή Λάκα», «Πλατύ», «Σταυρός», «Βαθερή». Ανάλογα με τη θέση έχουμε τις «Ρίζες» που είναι στα ριζά του βουνού. Ανάλογα με το σχήμα έχουμε την «Άγρια Τούρλα», Μέρη που είναι γυμνά από βλάστηση  έχουμε τις «Μαδάρες», Οι σπηλιές έχουν τα δικά τους ονόματα όπως «Απατρύπα», «Σπηλιές» πάνω στον «Μεγάλο Βράχο», του «Καλαματάκη η σπηλιά». κ.α.

Ιστορικές τοποθεσίες

Υπολείμματα πύργων, παλιά καταφύγια, μέρη που έγιναν μάχες, πήραν τις δικές τους ονομασίες.

Βέβαια οι παλιές εκκλησίες εντάσσονται στα ναωνυμικά, ενώ οι Δακριές, η αρχαιότερη ονομασία εντάσσεται στα φυτωνυμικά μιας και το συγκεκριμένο φυτό φύεται εκεί. «Πύργος», «Παλαιόπυργος», «Καλύβια» είναι το σημαντικότερα ιστορικά τοπωνύμια. Καλύβια δεν υπήρχαν μόνο σε ένα μέρος αλλά σε πολλά, στο «Σταυροδήμα», στου «Ρόγκη το ρέμα», στου «Καΐρη», «Καρά Λάκα», «Γκούστρα καλύβι», στη «Σιπηστήρα», στο «Συκάμινο», στο «Λυκόρεμα» στης «Δροσιάς το πηγάδι» και στο «Γλα».

-Το «Παλιοχώρι» είναι ο σημαντικότερος οικισμός της περιοχής Σκουντέρι μιας κι εκεί έμεναν οι περισσότεροι Στενιώτες πριν ανέβουν και οικίσουν το Χωριό.

Ζωωνυμικά

Πολύ λίγα σε σχέση με τα άλλα είναι τα ζωωνυμικά. «Κούκος», «Αλαφόκαμπος», «Γελαδόσταυλο», «Λυκόρεμα» και λίγα ακόμη που θα αναφερθούν πάρα κάτω.

Ανθρωπωνυμικά

Ίσως τα πιο ενδιαφέροντα μιας και το καθένα έχει την δική του ιστορία. Κάποια άλλα ίσως απλώς υποδηλώνουν ιδιοκτησία. Μερικά από αυτά που αφορούν ιδιοκτησία είναι «Μάρως Λάκα», «Δροσιάς Πηγάδι», «Μητσοκατράχη», «Ρόγκη Ρέμα», «Βλαχογιάννη», «Τσακλή Βρύση», «Τσουμαράκη», «Μωραΐτη», «Κατσαρή συκιές» κ.λπ. Τα άλλα πιο σημαντικά είναι αυτά που έχουν από μια ιστορία «Φονιά», «Χότζα», «Σκουντέρι», «Κριτσιμάδες», «Δεσπότη Βρύση» κ.λπ. Ιδιαίτερη περίπτωση είναι το «Καλορκό» που αφορά την προηγούμενη ιδιοκτησία που είναι το μοναστήρι Σε κάποια άλλα τοπωνύμια έχουμε και αλλαγές μιας και μπορεί να αλλάξει η ιδιοκτησία η να υπάρξει στον ίδιο χώρο άλλη ισχυρή προσωπικότητα από τους απογόνους. Έτσι «ο μύλος του Μπολολιά» όπως λεγόταν επί τουρκοκρατίας έγινε « μύλος της Σταματάρας». Βλέπουμε ότι στην πλειοψηφία τα ανθρωπωνυμικά τοπωνύμια είναι μικτά. Το όνομα του ανθρώπου υπερτερεί όπως π.χ. «Του Ταγαρά η σπηλιά», η στου « Ρόγκη το ρέμα» και υπερτερεί γιατί υπάρχουν πολλές σπηλιές αλλά και πολλά ρέματα.

Η παρουσίαση του κάθε τοπωνυμίου περιλαμβάνει ονοματολογία ,θέση, κατηγορία και όσες ιστορίες θα βρούμε για αυτό το μέρος.

*Ο Μπαραλής, ο Καραλής κι ο Βάιας ο σημάδης είναι τα παρατσούκλια τριών παλιών τσελιγκάδων της Στενής.

Δ.Κ.ΜΗΤΑΚΗΣ

• Προηγούμενο