ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΕΝΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ

Εύης Σαραντέα – Μίχα. Ερευνήτρια, Ζωγράφος

Στη Στενή Δίρφης και συγκεκριμένα μεταξύ του Μεγάλου Βράχου και των ξενοδοχείων, κοντά στη θέση Κορύτος, βρέθηκε στην επιφάνεια του εδάφους, το 1980, λίθινο μικρό εύρημα που δηλώνει ανθρώπινη δραστηριότητα κατά την Παλαιολιθική εποχή. (Σαραντέα Ε. 1986).

Πρόκειται για πέτρινο εργαλείο (φολίδα) , που χρονολογείται, κατά τον αρχαιολόγο – προϊστοριολόγο δρα Χρ. Ματζάνα, στη Μέση Παλαιολιθική εποχή (περί τα 100.000 – 35.000 χρόνια πριν την εποχή μας).

Η χρονική αυτή περίοδος συνδέεται με τον άνθρωπο του Νεάντερταλ)(βλ. εικ).

Αναπαράσταση ανθρώπου του Νεάντερνταλ

(Ζωγραφική σε ξύλο MDF, από την Ε.Σαραντέα-Μίχα).

Το εργαλείο χρησιμοποιήθηκε σαν ξυστήρας ή ξέστρο (end – side scraper, κατά τη διεθνή ορολογία). Το πέτρινο αυτό εύρημα είναι φτιαγμένο από πυριτόλιθο (κοινώς τσακμακόπετρα ή στουρναρόπετρα), υλικό ιδιαίτερα σκληρό και ανθεκτικό στη χρήση. Οι άνθρωποι προτιμούσαν τους πυριτόλιθους για κατασκευή εργαλείων, λόγω της σκληρότητας τους, από την απώτατη Προϊστορία μέχρι και τις εποχές των μετάλλων – σε ορισμένες απομονωμένες περιοχές της Γης, έως και στις ημέρες μας.

Όταν ακόμα δεν είχαν εφευρεθεί τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας, η ανθρώπινη επαφή ήταν άμεση και μόνο προσωπική. Στα καφενεία, στην πλατεία, στις γειτονιές, στα νυχτέρια, στους μύλους, στις βρύσες που έπαιρναν νερό, στο προαύλιο της εκκλησίας μετά την λειτουργία της Κυριακής, στα εξωκλήσια που γιόρταζαν, γίνονταν όλες οι καθημερινές κοινωνικές συναναστροφές.

Στα πανηγύρια και στις μεγάλες γιορτές η επικοινωνία διευρυνόταν, μιας και είχαν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με φίλους και συγγενείς από τα γειτονικά χωριά, να κουβεντιάσουν και να μάθουν τα νέα.

Στο παζάρι της Κάτω Στενής, της Παναγίας στην Πάνω Στενή, της Αναστασάς στον Πύργο στο Σκουντέρι, στον Άγιο Δημήτριο (ανήκει στη Λούτσα) γίνονταν τα μεγαλύτερα πανηγύρια της Στενής. Εκτός από αυτά συμμετείχαν και στα πανηγύρια των διπλανών χωριών, της Αγίας Κυριακής, της Αγιά–Σωτήρος στους Βούνους κ.α

Η αρμυροκουλούρα ζυμώνεται σε πολλά μέρη της Ελλάδας και τρώγεται ορισμένες μέρες, έπειτα από ολοήμερη νηστεία, όπως του Αγίου Ιωάννου (24 Ιουλίου) και συνηθέστερα την Καθαρή Δευτέρα από ανύπαντρες νέες. Πιστεύεται ότι στα όνειρα της νύχτας που ακολουθεί την κατανάλωση της αρμυροκουλούρας, η ενδιαφερόμενη θα δει το μέλλοντα σύζυγο.

Το αλεύρι το συγκεντρώνουν, φανερά ή κρυφά, συνήθως από τρία πρωτοστέφανα σπίτια και το ζυμώνουν και το ψήνουν κόρες που έχουν τους γονείς τους ή έγγαμες που οι άντρες τους ζουν. Η μια απ΄αυτές φέρνει το αλάτι, η δεύτερη το αλεύρι και η τρίτη το νερό, που πρέπει να είναι «αμίλητο».

Η ποσότητα από τα τρία είδη είναι η ίδια.

Η ερμηνεία του φαινομένου είναι φανερή. Με τη δίψα που προκαλεί το άφθονο αλάτι τα όνειρα τα σχετικά με τη δίψα που ταλαιπωρεί το μαντευόμενο άτομο είναι άφθονα. Από τη δίψα αυτή, είναι φυσικό να σπεύδουν να το απαλλάξουν πρόσωπα γνωστά και ανάμεσα σ΄αυτά το πρόσωπο για το οποίο ενδιαφέρεται ο μαντευόμενος.

Η ανακοίνωση αργότερα του ονείρου σε πρόσωπο συνδεόμενο με τον αγαπώμενο διευκολύνει τη δημιουργία ευνοϊκής ατμόσφαιρας για προσέγγιση.

Εκτός από την αρμυροκουλούρα υπήρχαν κι άλλοι τρόποι που η νέα «μάθαινε» αν θα παντρευτεί και με ποιον.

-Έβαζαν στην τσέπη του γαμπρού κουφέτα την ώρα της γαμήλιας τελετής και το βράδυ τα βάζανε κάτω από το μαξιλάρι τους και αυτόν που θα ονειρευτούνε θα τον παντρευτούν ή μπορούσε να δουν κάποιον άλλον με το ίδιο όνομα.

-Έπαιρναν στάρι κρυφά απ΄το καλάθι των Αγίων Θεοδώρων, το έβαζαν στο μαξιλάρι τους και θα παντρευόντουσαν αυτόν που στο όνειρο τους θα θερίζανε μαζί.

-Έγραφαν τα ονόματά τους στα παπούτσια της νύφης κι αν έσβηναν (μετά βέβαια την τελετή) θα πεντρευόντουσαν.

-Η νύφη όταν βγαίνει από την πόρτα του σπιτιού της για να πάει στην εκκλησία, ζβαρνάει (σέρνει) τα πόδια της για να τους παρασύρει όσες την ακολουθούν στο γάμο.

---

Με την πάροδο του χρόνου, πολλά από τα παλιά έθιμα και συνήθειες θα ξεχαστούν και είναι λίγοι αυτοί που τα γνωρίζουν. Συνήθως οι γεροντότεροι.

Γι αυτό αν γνωρίζετε κάτι σχετικό με παλιές συνήθειες και έθιμα κρατήστε τα ή δημοσιεύστε τα, γιατί τα γραπτά μένουν.

Γιάννης Γιαννούκος

Ο Γιώργος Ντεγιάννης ήρθε δάσκαλος στη Στενή το 1905 και έμεινε μέχρι το 1921. Από το βιβλίο του «Μέσα στους λόγγους» το οποίο εκδόθηκε το 1939 είναι το απόσπασμα που ακολουθεί. Περιγράφει με πολύ γλαφυρό τρόπο την κατάρα που κτύπαγε αυτούς που έκοβαν μεγάλα δένδρα.

Πάει ο Αδάμης

Μια αριά είχε φυτρώσει-ποιος ξέρει από τι χρόνια-στο φρύδι ενός γκρεμού. Κάτω άνοιγε χάβος. Ίλιγγος τον έπιανε τον άνθρωπο, να σκύψει σε αυτό το ζάστανο. Ωστόσο η αριά στεκόταν εκεί αιώνες αλύγιστη. Και ψήλωνε και μέστωνε. Ξεχώριζε το ευγενικό δένδρο από όλα τα γύρω του. Κορμί χυτό. Και τα κλωνάρια του, καθώς γυρίζανε στο σταυρό, δένδρα ξεχωριστά τα νόμιζες, πως είναι το καθένα. Φύλλα δίχρωμα, πράσινα την απάνω μεριά κι ασημί από την ανάποδη. Και βελανίδια πιο μικροκαμωμένα από εκείνα που έχει ο ξάδερφός της, το πουρνάρι.

Όσοι πέρασαν από το δάσος Τήνε προσέξανε και την είπανε κιόλας: μεγάλη αριά, αν και γύρω της πολλές της βγαίνανε στο ανάστημα.

Όταν μπήκανε τα τσεκούρια στο δάσος και φτάσαν ως τη μεγάλη αριά, οι ρίχτες της ρίξανε μια ματιά στη ρίζα κι έπειτα ανασηκώσανε τα μάτια τους αργά αργά και την καλοκοίταξαν ως την κορυφή. Σα να διστάζανε να βαρέσουνε τσεκούρι απάνω στο «παλιό δένδρο».

Ξέρανε πως «τα μεγάλα και παλιά δένδρα είναι στοιχειωμένα κι οι άνθρωποι αποφεύγουν να κάθονται πολύ ώρα από κάτω σε αυτά η να κοιμόνται στον ίσκιο των για να μην πάθουν κακό. Και όταν κόβουν κανένα αυτοί οι ξυλοκόποι και το δουν πως γέρνει να πέσει, πέφτουν μπρούμυτα καταγής, και δε βγάζουν μιλιά για να μη τους εννοήσει η ψυχή του δένδρου όταν θα βγαίνει, πως είναι εκεί και καθώς είναι αγανακτισμένη τους λαβώσει. Και στον κορμό στη μέση, όταν τον κόβουν βάνουν μια πέτρα, για να εμποδίσει να μην έβγη η ψυχή του δένδρου, τι αλλιώς θα τους κάνει κακό και θα τους κοψομεσιάσει και θα έχουν πόνους δυνατούς στη μέση».

Ξέροντας αυτά οι ρίχτες είπανε στον Αδάμη, τον αρχηγό τους. «Ας αποφύγουμε. Τι πρόκειται από ένα κλαρί….»

Ο Αδάμης όμως δεν γνωρίζει τι θα πει δισταγμός. «Εμπρός» προστάζει. Και τότε αρχίζουν ένας δεξιά, ένας ζερβά να κατεβάζουνε στου δένδρου το κορμί τα στενά τσεκούρια. Ένας από τους δυο είναι ο ίδιος ο Αδάμης.

Η αριά στέκει αλύγιστη. Στην αρχή τα τσεκούρια πηγαίνουνε βαθιά, γιατί το ξύλο είναι νέο, άσπρο, μαλακό. Όσο όμως προχωρούνε, φτάνουνε σε σιδερόξυλο, που προς το κέντρο τόσο και σκουραίνει τόσο και σκληραίνει.

Οι παλάμες των λοτόμων-κι ας είναι γεμάτες ρόζους-αρχίζουνε να πονούν. Σε κάθε τσεκουριά νιώθουνε να τους έρχεται και μια κτυπιά με στυλιάρι.

Ώρες παιδεύονται. Απόκαμαν, αλλά δε θέλουν να την αφήσουνε την αριά. Το ξύλο δεν το πολυλογαριάζουν.

Αλλά γιατί να φανούνε πως δεν μπορέσανε να τήνε ρίξουνε;. Ο Αδάμης τόχει σε κακό να νικηθεί από ένα κλαρί κι ας είναι η «Μεγάλη Αριά». Κατεβάζει λοιπόν πεισματικά και αλύπητα το τσεκούρι του.

Τώρα σε κάθε νέο χτύπημα ανατριχίλα ξεκινάει από κει που πέφτουνε τα τσεκούρια και χτυπάει από το σταυρό στα διχάλια, περνάει στους κλώνους, χύνεται στα κλωνιά και σβήνει στα φύλλα.

Άρχισε η «Μεγάλη Αριά», να τρέμει αντικρίζοντας τη στερνή της ώρα ή μανίζει, όσο τήνε χτυπούνε πιο δυνατά;

Αλλά να, παραδόθηκε ο ένας λοτόμος. Δεν έχει άλλη δύναμη. Κι ο Αδάμης φαίνεται νάναι στα στερνά του. Σταματάει τις τσεκουριές. Σταίνει το τσεκούρι στο κορμί της αριάς και κοιτάζοντας τον συντροφό του: «για τραβήξου πέρα» του λέει. Και ο ίδιος πηγαίνει πιο πάνω, ανεβαίνει σε ένα βράχι και πιάνεται γερά από ένα κλωνάρι της «Μεγάλης Αριάς». Βάνει τη δύναμή του να σείσει το δένδρο. Θέλει να δοκιμάσει, αν χρειάζονται ακόμη πολλές τσεκουριές, για να τήνε ξαπλώσει την αριά στη γης.

Την είχε κάνει αυτή τη δοκιμή και σε άλλα δένδρα. Κι άμα χρειαζότανε λίγες, πλησίαζε με δυο σάλτους στη ρίζα, κατέβαζε τις τσεκουριές κανονίζοντας κατά που να πέσει το δένδρο κι ύστερα ξεμάκραινε αέρας, κρατώντας με το ένα χέρι την άκρη του στυλιαριού. Στεκότανε τότε και παρατηρούσε στην κορυφή το δένδρο. Μόλις το έβλεπε ν’αρχίζει την καμπύλη του κατά τη γης, άρχιζε κι ο ίδιος να χοροπηδάει σαν μανιακός. Και τη στιγμή που το δένδρο σώριαζε κι ακουγόταν ο αχητός, ο γδούπος, ο Αδάμης έβγανε μια στριγγλή κραυγή και κοίταζε γύρω του σα θριαμβευτής.

Αλλά, όταν πάλευε να ρίξει την «Μεγάλη Αριά», τα πράματα δεν πήγανε με τη συνηθισμένη τάξη.

Καθώς τράβηξε από το κλωνάρι ο Αδάμης, το δένδρο έκανε αλαφρή κλήση κατ’ αυτόνανε.

Έπειτα αμέσως ανασηκώθηκε να σταθεί πάλι στη θέση του όρθιο. Αλλά έβανε πιο πολλή δύναμη και βάισε κατά το αντίθετο μέρος, προς το γκρεμό. Θέλησε να ανασηκωθεί πάλι, αλλά τη στιγμή αυτή το έπιασε ίλιγγος από την άβυσσο, ζαλίστηκε, έχασε την ισορροπία του για πάντα και γκρεμίστηκε στο βάραθρο.

Ο Αδάμης δεν το περίμενε αυτό το βαράθρωμα. Για αλλού την ετοίμαζε τη «Μεγάλη Αριά», να τηνε ξαπλώσει. Κι όπως ήρθε απάντεχα και γρήγορα το ανεθάρρευτο, δεν πρόλαβε ούτε τα χέρια του, ν’απολύσει από το κλωνάρι.

Τόνε σήκωσε λοιπόν η «Μεγάλη Αριά», στον αέρα και τόνε πήρε μαζί της. Έγραψε κι αυτός την καμπύλη, που αναγκαστήκανε, να γράψουνε τόσα και τόσα δένδρα και βρέθηκε λιώμα στην πέρα μεριά στο ζάστανο, ενώ η «Μεγάλη Αριά», είχε σφηνώσει στη ρεματιά τα κλωνάρια κάτω και το κορμί τον ανήφορο.

Πάει κι ο Κατσής

Την ίδια μανία είχε και ο Κατσής. Η ρεματιά ήτανε κατάφυτη από πλατάνια. Θα μπορούσε να κόψει ένα, οποιοδήποτε τύχαινε μπροστά του, να κάνει τη δουλειά του. Όχι! Αυτός ήθελε να κόβει όλο τα μεγάλα, σημαδιακά δένδρα. Έψαξε λοιπόν και βρήκε το καλύτερο. Ένα θεόρατο πλατάνι. Δεύτερο σαν αυτό δεν ξαναγίνεται.

Πως όμως να το κόψει; Η ακτίνα του κορμιού ήταν εφτά πιθαμές! Που να φτάσει το στυλιάρι του τσεκουριού στην καρδιά της πλατάνας! Ούτε και το πριόνι-ο κόφτης-χρησίμευε σε τίποτα. Ήτανε πιο κοντός από τη διάμετρο του δένδρου. Τι πλατάνι ήταν αυτό! Προ κατακλυσμού θα είχε φυτρώσει! Μπρός στην αδυναμία του να το κόψει, στάθηκε ο Κατσής και παίδευε το νου του. Σώνει και καλά να βρει τρόπο να μην του γλυτώσει το δένδρο.

Και σα δεν κατέβαζε τίποτε το μυαλό του, ανέβηκε απάνω σε αυτόνε τον θεμελιωμένο πύργο και στάθηκε στο σταυρό. Τριχαλωτό ήτανε το πλατάνι. Τρία τέλεια δένδρα ανέβαιναν από το σταυρό.

Και καλά να περάσει το δικό του. Να γίνει αυτό που θέλει ο Κατσής! Δεν απόφευγε ο ευλογημένος. Άφησε τόσα δένδρα, που ήτανε στη γης κι άρχισε να κόβει ένα από τα τρία αδέρφια. Κάποια στιγμή βάισε αυτό. Τα πλατανάκια, που είχανε ξεπεταχτεί από τη μεριά, που φάνηκε πως θα πέσει, ανατρίχιασαν. Ούτε ένα δεν θα γλύτωνε. Κάτω από το αβάσταχτο βάρος του αδερφιού που έγειρε, θα ξαπλωνόταν όλα στρώμα γης.

Τα σώσαν ωστόσο τα δυο άλλα που παραστέκονταν. Βάνανε τα κλωνάρια τους και το στηρίξανε το αδέρφι των. Τότε αυτό ξέσυρε κατά κάτω, τίναξε μια του Κατσή και τόνε πέταξε τρία μέτρα μακριά, πάνω στα χοντρόβολα. Ούτε σπάραξε καθόλου αυτός. Κοκαλιασμένο τόνε φέρανε με τις τέμπλες στο σπίτι του.

Κανένας δεν έκανε προκοπή

Εδώ και σαράντα χρόνια μαύριζαν ακόμη στα βόρεια της Κλεισούρας οι κουτσούρες.

Γιώργου Ντεγιάννη

«ΜΕΣΑ ΣΤΟΥΣ ΛΟΓΓΟΥΣ»