ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΕΝΗΣ ΕΥΒΟΙΑΣ

Όσοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία λέγονται τσοπάνηδες. Με το ίδιο όμως όνομα λένε και τον ψυχογιό, που τυχόν έχουν για να φυλάει τα πρόβατα ή τα γίδια. Αν αυτός είναι σε πολύ νεαρή ηλικία τον λένε και τσοπανόπουλο.

Μερικοί κτηνοτρόφοι που έχουν λίγα πρόβατα ή γίδια τα δίνουν «μισακά» σε άλλους τσοπαναίους.

Αυτός που φιλοξενεί τα πρόβατα λέγεται μισακάρης και αυτός που τα έχει δώσει για φύλαξη λέγεται αφεντικό. Από τα πρόβατα ή γίδια που φιλοξενεί ο μισακάρης, πρέπει να δώσει το μισό γάλα, μαλλί, νεογέννητα αρνιά ή κατσίκια στο αφεντικό, ενώ συνυπολογίζει και κρατάει τα ανάλογα έξοδα που έχει κάνει για τη διατροφή τους.

Υπάρχει όμως και η συμφωνία με τα λεγόμενα «κεφαλιακά».

Σ' αυτή την περίπτωση, ο μισακάρης δίνει στο αφεντικό, καθορισμένες ποσότητες γάλα, τυρί και μαλλιά κάθε χρόνο, ανάλογα με τον αριθμό κεφαλιακών προβάτων ή γιδιών και στο τέλος του συμβολαίου, είναι υποχρεωμένος να παραδώσει όσα κεφάλια (ζώα) είχε πάρει στην αρχή και της ίδιας περίπου ηλικίας. Πρέπει δηλαδή να κρατάει μικρά για ανανέωση κατά τη διάρκεια της κολιγιάς.

Μεγάλοι τσελιγκάδες ελάχιστοι υπήρξαν στο χωριό μας, οι πιο μεγάλοι έφταναν τα 500 με 600 ζώα και μερικοί ελάχιστα παραπάνω.

Όσοι έτρεφαν γίδια, λέγονταν γιδαραίοι ή γιδάρηδες και όσοι είχαν πρόβατα, προβαταραίοι ή προβατάρηδες.

Οι μισές περίπου οικογένειες του χωριού, ασχολούνταν με την κτηνοτροφία και πολλοί απ' αυτούς και με τη γεωργία, αν τα ζώα που έτρεφαν ήταν λίγα και μπορούσαν να εξοικονομήσουν χρόνο.

Ο Γιώργος Ντεγιάννης ήρθε δάσκαλος στη Στενή λίγο μετά το 1900 και έμεινε πολλά χρόνια. Από το βιβλίο του «Μέσα στους λόγγους» το οποίο εκδόθηκε το 1939 είναι το απόσπασμα που ακολουθεί.

Οι τσοπάνηδες της Κλεισούρας, εκτός από τους τούρκους και τις άσχημες καιρικές συνθήκες έχουν να αντιμετωπίσουν και τα αγρίμια. Ο Γ. Ντεγιάννης περιγράφει την καθημερινότητα ενός τσοπάνου, ενώ οι Τούρκοι είναι στην είσοδο της Κλεισούρας και πρέπει να ανέβει στο

«Μεγάλο Βράχο» για να πολεμήσει:

Με το κοπάδι στο καταράχι.

Και στα καλύβια λίγοι θα κοιμηθούν. Τους πιο πολλούς τους καρτερούνε δρόμοι.

Μαζί φτάσαν οι τσοπάνηδες στα καλύβια, αλλά τώρα παίρνει ο καθένας τη ρύμη του. Τραβούνε για τις στάνες των. Τις έχουνε ρίξει σε ψηλώματα. Παντού σε ξέφωτα.

Ένας που έχει στρούγκα κατάραχα χρειάστηκε μια ώρα για να ανέβει. Τον περιμένανε τα τσοπανόπουλα.

Δεν έχουν αξιώσει ακόμη για να καταπιάνουνται μόνα τους με το άρμεγμα. Κάθεται μια στιγμή να ξανασάνη.

Αμέσως κατόπιν στρουγκιάζουνε τα γαλάρια.

Οι προβατίνες περνούνε μια μια από τους αρμεχτάδες, που κάθονται στα στρουγκολίθια. Τις σταματούν εκεί, ώσπου να αρμεχτεί στις καρδάρες το παχύ γάλα των κι ύστερα τις αφήνουν ελεύθερες.

Είναι και κάτι άγριες, που διστάζουνε να πλησιάσουν την είσοδο της στρούγκας. Προτιμούνε να πισωδρομήσουνε κατά την είσοδο, να γλιστρήσουν ανάμεσα στα τσοπανόπουλα, να φύγουνε πέρα. Αλλά τα τσοπανόπουλα δεν κοιμώνται ορθά. Έχουνε τα μάτια τους τέσσερα. Και σβέλτα όπως είναι αδράχνουνε τις προβατίνες καθώς ρίχνονται να ξεφύγουν και τις σέρνουν ως τα στρουγκολίθια.

Να τώρα όλοι στην καλύβα πλάι στη φωτιά. Ο πατέρας σουρώνει το γάλα και θα πήξει κιόλας το τυρί. Τα αγόρια ρίχνουνε κλάρες στη φωτιά να φέγγει και να ζεσταίνονται. Και το κορίτσι στρώνει στη γης το πλαστήρι και βάνει απάνω το ψωμί, που ξέχωσε από τη χόβολη. Ψωμί και γάλα θα φάνε απόψε. Όπως και τόσες άλλες βραδιές. Η μητέρα και τα μωρά κάτω στο καλύβι θα δειπνήσουνε τούτο το βράδυ με ψωμί και νερό. Κοντεύει μεσάνυχτα.

Απάνω σε μπάτσες στρώματα, απάνω σε στρώσες από κλωνάρια ελάτων, απλώνουνε το στεγάδι και πλαγιάζουνε στη σειρά τα παιδιά. Σκεπάζονται κατόπι με άλλο χράμι. Στη στιγμή τα αγκάλιασε ο ύπνος. Είναι που πλαγιάσανε πρόωρα ή τα μέθυσε η μοσκοβολιά της ελατόπισσας; Ο πατέρας παίρνει την κάπα και ξεμακραίνει από το καλύβι. Κοντά στο κοπάδι βάζει προσκέφαλο μια πέτρα. Ψηλά θέλει νε έχει το κεφάλι σαν πλαγιάσει, για να πετιέται στον ύπνο του με το ελαφρύ σούσουρο. Στρώνει κατόπι την κάπα μισή από κάτω, το παίρνει δίπλα και σκεπάζεται με την άλλη μισή.

Αλλά που να τον πάρει ο ύπνος! Τα νεύρα του έχουνε τεντώσει από τα συμβάματα τα χθεσινά. Ο νους του είναι στους Τούρκους. «Τι θέλεις τι γυρεύεις» μονολογούσε μέσα στο σκοτάδι. « Άξια είναι τα χέρια μας κι η Κλεισούρα κάστρο, αλλά χωρίς λόγγο δεν θα τα βγάναμε πέρα».

Δεν είναι βλέπεις μονάχα ο κρυψώνας. Χρειάζεται και φαγί για μας και τα κοπάδια μας. Θρέφομε τα ζωντανά μας, ξεχειμωνιάζουμε κι εμείς με τα κάστανα. Ευλογημένο είναι το δάσος.

Χωρίς αυτό η πείνα θα μας θέριζε και θα μας έσπρωχνε να κατεβούμε στον κάμπο να μας χερώσει ο τούρκος. Θα το αποφασίζαμε; Γιατί να πονοκεφαλάω με σκοτούρες, που δεν θα μας παρουσιαστούνε μια που έχουμε το λόγγο;» Άμα κατάληξε σε αυτό το συμπέρασμα γαλήνη απλώθηκε στην ψυχή του και του ήρθε μονομιάς ο ύπνος. Κοιμάται αλαφρά, κι ακούει μέσα στον ύπνο του το ρυθμό των κουδουνιών, όταν σηκώνονται τα πρόβατα να αλλάξουνε θέση, να γυρίσουνε στο άλλο πλευρό η να ξυστούνε.

Ζυγώνουνε τα αγρίμια

Κάποια στιγμή πετιέται ο τσοπάνης ολόστεγνα. Το κουδούνισμα και πιο πολύ η μυρουδιά από το κοπάδι τραβάει σα μαγνήτης το λύκο κατά δω. Τα σκυλιά αλιχτούν άγρια κι αναδριμώνουν. Και το κοπάδι νοιώθοντας πως ζυγώνει το αγρίμι αναταράζεται, προγκάει κι έρχεται γύρω σα να θέλει το κάθε ζωντανό να ασφαλιστεί μέσα στο πλήθος των συντρόφων του.

Χουιάζει ο τσοπάνης, ρίχνει μια κουμπουριά και φωνάζει στα τσοπανόπουλα, που έχουνε πεταχτεί: «Ρίξτε κλάρες στη φωτιά».

Λίγο πιο πέρα ακούγεται το ούρλιασμα. Τώρα νομίζεις, πως θα ξεπηδήσουν από το σύδεντρο στο ξέφωτο. Ωστόσο τα αγρίμια δεν αποκοτούνε να προβάλλουν. Είχανε πάρει τη ράχη για να πέσουνε στο κοπάδι. Μπρός όμως στην αντίσταση που βρήκανε πλευρώσανε, περάσανε πιο χαμηλά, στρίψαν ύστερα, βγήκανε πάλι στο σύρραχο και τράβηξαν ανηφοριστά να βρούνε πιο πέρα κοπάδι έρμο. Καθώς ανηφορίζουν η λάμψη της φωτιάς πέφτει απάνω τους κι οι ίσκιοι των φαντάζουνε στην ανηφοριά σαν αντάρες, που ανεβαίνουνε τις πλαγιές μεγαλώνοντας.

Το φεγγάρι βασίλεψε. Πηχτό σκοτάδι απλώθηκε τώρα στο δάσος. Αλλά αυτό για λίγο διάστημα. Κατόπι αρχίζει να ασπρίζει κατά την ανατολή. Χαθήκανε τότε οι ήσκιοι και σωπάσανε τα ουρλιάσματα.

Άμα φύγανε αποβραδίς οι τσοπάνηδες για τις στάνες, καθένας από τους αγωνιστές, που μείνανε, μαζεύτηκε με την οικογένειά του στο καλύβι του σταυροποδιαστήκανε κατάχαμα και δειπνήσανε το ψωμί τους.

Τα σκεύη των τσοπάνηδων δεν είναι πολλά. Μικρά καθώς είναι τα περισσότερα, μπορούν να μεταφέρονται εύκολα στις συχνές μετακινήσεις τους.

Αναφέρουμε τα σπουδαιότερα.

        Κόφτης και Καδί                   Καρδάρα

Καρδάρες: Είναι συνήθως δύο, ξύλινες και κάπως φαρδιές, ζωσμένες με λαμαρινένια στεφάνια και ημικυκλικό σιδερένιο χερούλι. Τις χρησιμοποιούν για να πιάνουν το γάλα στο άρμεγμα.

Βεδούρες: Ξύλινες κι αυτές, σαν την καρδάρα περίπου, που σ' αυτές πήζουν και το γιαούρτι μερικές φορές.

Τρίφτης: Ξύλινο, μακρύ και λίγο πλακερό ξύλο, με χέρι απ' το ίδιο, γυριστό σαν ραβδί. Ανακατεύουν μ' αυτό το γάλα όταν βράζει.

Καδί: Ξύλινο, πολύ στενό και ψηλό σκεύος, που ρίχνουν το γάλα για να το χτυπήσουν με τον κόφτη, προκειμένου να βγει το βούτυρο.

Κόφτης: Μακρύ ξύλο που στο κάτω μέρος έχει ξύλινο τρυπητό δίσκο που χτυπάει το γάλα.

Κάποτε για τους Στενιώτες ένα από σημαντικότερα πανηγύρια, πράγμα που δείχνει τους στενούς δεσμούς που είχαν πάντα με το μοναστήρι.

Η ύπαρξη μετά την απελευθέρωση αρκετών κατοίκων της Στενής, που ήξεραν γραφή και ανάγνωση, μόνο από την διδαχή από τους καλογέρους μπορεί να εξηγηθεί.

Η έκταση που είχε το μοναστήρι έφτανε έως τη Στενή, ώσπου μοιράστηκε με τον νόμο περί ακτημόνων. Οι δυο παλιοί μύλοι, ο ένας του Καλουργού κάτω από του Βουτανιού και ο μετέπειτα του Νασάκη στη γέφυρα ανήκαν κι αυτοί στο μοναστήρι. 

Γιάννης Μητάκης