Αγία Παρασκευή Λούτσας
Σ' όλη την Μεταβυζαντινή περίοδο (15ος αιώνας και εξής) η Χριστιανική Τέχνη ακολουθεί την Βυζαντινή Παράδοση. Η Εκκλησιαστική Αρχιτεκτονική δεν έχει να παρουσιάσει τόσα πολλά αξιόλογα έργα, όσα στις προηγούμενες περιόδους. Συνεχίζει όμως, παρά τις δύσκολες ιστορικές και οικονομικές συνθήκες, την ένδοξη Βυζαντινή Παράδοση και κυρίως την Παλαιολόγεια, η οποία αποτελεί και την τελευταία αναγέννηση της Βυζαντινή Τέχνης κατά τον Steven Runsiman.
Γεγονός είναι ότι οι περισσότεροι ναοί της Μεταβυζαντινής ή Νεοβυζαντινής εποχής είναι «σιωπηλοί» - απλοί και λιτοί - με μικρές διαστάσεις, φτωχικό διάκοσμο αλλά με ωραιότατες Βυζαντινές τοιχογραφίες. Παρά τις δύσκολες ώρες της τουρκοκρατίας, τότε που «όλα τάσκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά» είναι άξιο προσοχής και θαυμασμού ότι κτίζονται πολλοί ναοί, κυρίως στους νησιωτικούς χώρους, επηρεασμένοι συχνά από χαρακτηριστικά και στοιχεία που προέρχονται από την Δυτική Τέχνη και Αρχιτεκτονική. Η Εύβοια είναι από τα λίγα ελληνικά νησιά με τόσα πολλά δείγματα Μεταβυζαντινής ναοδομίας.
Ένα από αυτά είναι η «πάλαι ποτέ» διαλάμψασα ως Μονή (διαλύθηκε στο 1833 με τον «περίφημο» νόμο του βαυαρού Αντιβασιλέα Maurer) Αγίας Παρασκευής Λούτσας. Έργο ταπεινών προσπαθειών και μόχθου προσευχόμενων Ευβοέων. Κάτω από αυτό το πρίσμα πρέπει να συλλογισθεί ο επισκέπτης ή ο ερευνητής για να μη «παρεξηγήσει» τις πολύτιμες μαρτυρίες που σώζονται μέχρι σήμερα, παρά την αδιαφορία μας και τις αντίξοες καιρικές συνθήκες, ιδίως στην χειμερινή περίοδο, που επικρατούν στην περιοχή. Από την Μονή που υπήρχε σε μαγευτική θέση της Κοινότητας Λούτσας σώζεται μόνο ο ναός της Αγίας Παρασκευής που είναι σταυρεπίστεγος (τύπου Α κατά τον Αναστάσιο Ορλάνδο). Η τοιχοδομία του τοποθετείται στον 15ο ή 16ο αιώνα. Στην επιγραφή μνημονεύεται ο Αρχιεπίσκοπος Ευρίπου Λαυρέντιος. «Ο Ευρίπου Λαυρέντιος έζησε κατά το δεύτερο ήμισυ της δεκάτης έκτης (16) εκατονταετηρίδας. Φέρεται υπογεγραμμένος εις έγγραφα των Πατριαρχών Κωνσταντινουπόλεως Μητροφάνους του Γ΄(1656 κ. εξ.) και Ιερεμίου Β΄(1572 κ.εξ.) (Χρυσοστόμου Θέμελη) νυν Μητροπολίτου Μεσσηνίας - «Η Ιερά Μητρόπολις Ευρίπου διαμέσου των αιώνων» (Αθήνα 1952). Ούτως υπογράφει εις συγίλλιον επί Μητροφάνους - έτει από συστάσεως του παντός 7088 μηνί Απριλίω, ινδικτ. η΄, 1580 - αφορών την μονήν της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος του Μετεώρου» (Βασ. Μυστακίδου, Επισκοπικοί Κατάλογοι, στην Επετηρίδα Σπουδών, τόμ. ΙΒ, 1936, 171). Εκ σιγιλλιώδους γράμματος εκδοθέντος «εν έτει αφπ β΄(1582) εν μηνί Μαϊω βη, επί Ιερεμίου του Β΄, πληροφορούμεθα ότι ο Λαυρέντιος, ανήρ ιεροπρεπής, ηγόρασε τον «σεβάσμιον και θείον ναόν τον επ' ονόματι τιμώμενον της Παναγίας της Περιβλέπτου... τον εν τη περιφερεία του κείμενον εν χωρίω των Πολιτικών... ον αφιέρωσεν εις την ιεράν Μονήν Γαλατάκη, απαλλάξας αυτόν εκ των χειρών των Τούρκων (Διονυσ. Σ. Αλβανάκη, Ιερά Μονή Γαλατάκη, Αθήναι 1906, 48-51). Ο ναός της Αγίας Παρασκευής (10,40μ. x 7,40 μ.) στηρίζεται, νότια και δυτικά, σε τέσσερα αντερείσματα. Ο δυτικός τοίχος υποστηρίζεται εσωτερικά από καμάρα (2.90μ. x 2.25 μ. x 0.80 μ.), που σκεπάζει μεγάλο μέρος των τοιχογραφιών του. Εσωτερικά είναι όλος κατάγραφος με μεγάλης αρχαιολογικής και καλλιτεχνικής αξίας τοιχογραφίες, εξωτερικά δε όλος ασβεστωμένος. Η μοναδική είσοδος (1.58 x 0,80 μ.) από πωρόλιθους, βρίσκεται στο ΒΔ μέρος του βόρειου τοίχου. Τέσσερις φεγγίτες αφήνουν λίγο φως στο εσωτερικό, ένας στη νότια καμάρα, άλλος στη δυτική, τρίτος στη βόρεια και ο τέταρτος στην κόγχη της Αγίας Τράπεζας, που εξωτερικά είναι τραπεζοειδής (1.80 μ. x 1.80μ. x 1.80 μ.). Εσωτερικά έχει ένα μικρό ερμάριο στον τοίχο του δεξιού ψάλτη, για τα βιβλία. Η κεράμωση είναι η αρχική. Τέμπλο και δάπεδο είναι σύγχρονα! Διακονικό δεν έχει, ενώ η Αγία Τράπεζα είναι ξέχωρη με μεγάλη αχιβάδα στην Πλατυτέρα (2.70 μ. ύψ. x 2.10 μ. πλ. x 1.30 μ. βάθος). Ο ναός έχει ανακηρυχθεί σε αρχαιολογικό μνημείο, αλλά έχει αφεθεί στο έλος των καιρικών συνθηκών όπως προαναφέραμε. Τα γύρω κτίσματα της Μονής ισοπεδώθηκαν στο διάβα των αιώνων τίποτε δε θυμίζει το πέρασμα των μοναχών παρά μόνο δύο αιωνόβιες βελανιδιές (4.20 μ.) από τις οποίες η μία είχε πρόσφατα «άδοξο» τέλος. (Ευβοϊκή Εγκυκλοπαίδεια, τόμ. Α, 4ε, επιμ. Γιάγκας Τσαούσης, εκδ. Στεφ. Δ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1990). Τα θέματα των τοιχογραφιών Αγίας Παρασκευής Λούτσας Νότια πλευρά (εσωτερική ανάπτυξη): Ανάπτυγμα σκηνής της Δευτέρας Παρουσίας (οι Άγιοι Πάντες ερχόμενοι εν τω Παραδείσω, ο Ζυγός της δικαιοσύνης, το πυρ το εξώτερον, χορείαι Αγίων, ο Μωυσής, Αρχάγγελοι κρατούντες τον σταυρό, τα καρφιά και το Ευαγγέλιο ακουμπισμένο σε μανδύα). Δυτική πλευρά (εσωτερική ανάπτυξη): Η επιγραφή είναι σχεδόν κατεστραμμένη. Επίσης διακρίνονται ολόσωμες μορφές αγίων (Θεόδωρος ο Τύρωνος κ.α.), μορφές αγίων εν προτομή, η σκηνή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, η σκηνή της Ανάστασης του Χριστού (επηρεασμένη από τα δυτικά εικονογραφικά πρότυπα), η σκηνή της Σταύρωσης, ο Επιτάφιος Θρήνος και μορφές αγγέλων. Μεσαίο υπερυψωμένο κλίτος (εσωτερική ανάπτυξη): Ο Παντοκράτωρ ευλογών πλαισιωμένος από μορφές αγγέλων και μορφές προφητών (13 στον αριθμό). Βόρεια πλευρά (ιερού βήματος): Στην κόγχη η πλατυτέρα κρατώντας τον Ιησού σε παιδική ηλικία ο οποίος ευλογεί, η σκηνή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, η Άκρα Ταπείνωση, ο Πρωτομάρτυρας Στέφανος, μορφές Ιεραρχών (Άγιος Νικόλαος, Μέγας Βασίλειος, Άγιος Αθανάσιος, Άγιος Κύριλλος: όλοι κρατούν ειλητάριο). Χαρακτηριστικές είναι επίσης οι σκηνές της Γέννησης του Χριστού, Εισόδια της Θεοτόκου και Γέννησης της Θεοτόκου όπως και της Υπαπαντής του Σωτήρος. Ανατολική πλευρά: Κοίμηση της Θεοτόκου, ολόσωμες μορφές Αγίων, σκηνές από την ζωή και τα θαύματα της Αγίας Παρασκευής, η σκηνή της Ανάστασης του Λαζάρου, η Βαϊφόρος, η Σταύρωση του Ιησού, ο Εμπαιγμός του και πολλές κατεστραμμένες μορφές Αγίων «εν προτομή» ή ολόσωμες.
Αντώνης Παύλου - Κώστας Καρέγλης