Ο ποταμός Λήλας
Ο Λίλας είναι ο μεγαλύτερος και μακρύτερος ποταμός της Εύβοιας. Πηγάζει από τα βουνά Δίρφη - Ξηροβούνι - Όλυμπο, διαρρέει τα υψίπεδα των Καθενών - Μίστρου - Θεολόγου, φτάνει στο Ληλάντιο και χύνεται στον Ευβοϊκό κόλπο, ανατολικά του παράλιου φρουρίου του Μπουρτζιού. Τον χειμώνα και την άνοιξη έχει άφθονα νερά, αλλά το καλοκαίρι ξεραίνεται και μόνο μικρά ρυάκια, τρέχουν από το Φθινόπωρο μέχρι την Άνοιξη. Τα νερά του διοχετεύονται, για την άρδευση των αμπελιών, σε όλη την έκταση του Ληλάντιου που τον κάνουν γόνιμο, με τη λάσπη που μεταφέρουν. Στα χρόνια της Ενετοκρατίας υπήρχε ο “ποταμάρχης” αξιωματούχος που φρόντιζε για το πότισμα της πεδιάδας του Λήλαντα.
Ο Λίλας έχει χαρακτηριστεί με πολλά ονόματα, όπως “η ζωή του νησιού”, “μάτια”, “φύλακας του Νεγρεπόντε”. Από τις πηγές του στα Καμπιά της Στενής, μετέφεραν το νερό του, για ύδρευση, της πόλης της Χαλκίδας, τόσο στην αρχαιότητα όσο και επί Ενετοκρατίας. Λείψανα του υδραγωγείου σώζονται στην θέση “Καμάρες” στην Χαλκίδα, αλλά και στους Βούνους.
Είχε απορροές, τις οποίες άλλαζε συχνά, από την Λάμψακο και την Λιανή Άμμο, ως το Βασιλικό. Είχε διακλάδωση στην ροή του προς Δοκό και από εκεί, προς την Λιανή Άμμο. Σύμφωνα με μαρτυρίες, παλαιοτέρων κατοίκων της περιοχής, πριν αρκετά χρόνια, μέχρι το 1915, έφθασε να ρέει δυτικά της Αγίας Παρασκευής και των δύο Πύργων.
Όπως προαναφέραμε, η κοίτη του, έχει μικρή σχετικά κλίση και η λεκάνη απορροής του είναι 300 km2. Εξετάζοντας την παλαιογεωγραφική εξέλιξη της κοίτης του ποταμού, υπάρχουν τρεις απόψεις:
1) Κατά το παρελθόν ο Λίλας έρεε δυτικότερα της θέσης ¨Δύο Πύργοι¨, όπου άφηνε τα υλικά του, έτσι ώστε σχημάτισε την Δ. και την Β.Δ. πλευρά του Ληλαντίου.
2) Όπως σήμερα, έτσι και στο εγγύς γεωλογικό παρελθόν, ο Λίλας χυνόταν στη σημερινή θέση Μπούρτζι, με δύο κοίτες. Μια στη σημερινή κοίτη και μια πιο πλάγια, όπως αναφέρει ο Σωτήριος Λεοντάρης στο “Περί γενέσεως του Ληλαντίου πεδίου” αλλά και όπως διηγούνται οι γεροντότεροι.
Μσρτυρία γραπτή για τις εκβολές του Λήλαντα έχουμε από το ψήφισμα
με αριθμό 14 της 14/1/1900, του Δημοτικού Συμβουλίου της Α΄τάξεως Δήμου Χαλκιδέων,όπου αποφασίζεται η διευθέτηση της κοίτης του ποταμού λόγω των καταστροφών που προκαλούσε στις καλλιέργειες της περιοχής.
3) Τα νερά του ποταμού μετά την στενή διάβαση στο Αφράτη, έπεφταν πάνω στον ασβεστολιθικό όγκο των “Δύο Πύργων”, με αποτέλεσμα ο ποταμός να διαχωρίζεται σε δύο. Ο ένας έρεε δυτικά του όγκου. Ο άλλος έρεε ανατολικά των Δύο Πύργων, πορεία που ακολουθεί ως σήμερα. Το ότι δυτικά των Δύο Πύργων υπήρχε ροή ποταμού, αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στην περιοχή βρίσκονται κροκάλες και άμμος αφ΄ ενός και από τα υφάλμυρα νερά των πηγαδιών που υπάρχουν στην περιοχή αφ΄ ετέρου. Το ότι τα πηγάδια έχουν υφάλμυρα νερά, οφείλεται ακριβώς στην ύπαρξη κροκάλων και άμμου έτσι ώστε, η προσπέλαση της θάλασσας γίνεται ευκολότερη. Άλλωστε τα πηγάδια που είναι μακριά από τον άξονα ροής, δεν έχουν υφάλμυρα νερά.
Εξετάζοντας την περιοχή, υπάρχουν δύο ποτάμιες αναβαθμίδες που συναντώνται δυτικά του Αφρατίου και των Φύλλων. Και οι δύο, αποτελούνται από τα ίδια λιθολογικά στοιχεία(κροκάλες, άμμο, άργιλο και κοκκινόχωμα).
ΛΗΛΑΝΤΙΟ ΠΕΔΙΟ ΓΕΝEΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΓΕΝΕΤΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ
Ληλάντιο πεδίο το, ή Λήλαντον ή Λίλαντον ή των Βασιλικών.
Όπως και αν το ονομάσουμε παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον από άποψη μορφογένεσης, αλλά και λόγω της μείωσης, που φέρει στον θαλάσσιο χώρο του Στενού του Μπουρτζιού, εξ΄ αιτίας των φερτών υλών του Λήλαντα ποταμού, αλλά και από το παλιρροϊκό ρεύμα.
Ο Στέφανος Βυζάντιος το ονόμασε ¨Μποχώρι¨. Βαθύπεδο της κεντρικής Εύβοιας, τριγωνικού σχήματος, που επεκτείνεται ανάμεσα στην Χαλκίδα και την Ερέτρια. Στα σύνορα του, περικλείονται μεταξύ των οικισμών Μπούρτζι - Λευκαντί - Βασιλικό - Φύλλα - Αφράτη - Δοκό και Βρωμούσα.
ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΛΗΛΑΝΤΙΟΥ :
Το Ληλάντιο σχηματίστηκε δια μέσου των χιλιετηρίδων. Η γέννηση του οφείλεται αρχικά σε τεκτονικά αίτια, που προκάλεσαν την πτύχωση και διάρρηξη των ασβεστολιθικών σχηματισμών της περιοχής, με κατεύθυνση Β-ΒΑ. Μεγάλη επιφανειακή ανάπτυξη, με σημαντικό πάχος, είναι οι προσχωματικές αποθέσεις του Ληλάντιου πεδίου. Κάτω από αυτές, βρίσκονται λιμναίοι, πλειοκαινικοί σχηματισμοί, με μεγάλα υδροφόρα στρώματα.
Πριν εκατοντάδες χιλιετηρίδες η γόνιμη και ωραία αυτή πεδιάδα, ήταν θάλασσα που σχημάτιζε κόλπο, ο δε Λήλαντας, είχε απορροές που άλλαζε συχνά, από την Νέα Λάμψακο και τη Λιανή Άμμο, ως το Βασιλικό. Δεν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί, η ακριβής θέση της ακτής κατά την Προαλλουβική περίοδο, γιατί σήμερα καλύπτεται από τις αποθέσεις του Λήλαντα. Έχουν βρεθεί όμως κατά την διάνοιξη γεωτρήσεων θαλάσσια απολιθώματα όπως γαστερόποδα, σκαφόποδα, ελασματοβράγχια. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι η στενή δίοδος μεταξύ Μπουρτζιού και Βοιωτικής ακτής δεν θα υπήρχε, αν δεν υπήρχε το παλιρροϊκό ρεύμα. Αυτό γιατί οι φερτές ύλες του ποταμού, σε συνδυασμό με τα μικρά βάθη της περιοχής, θα οδηγούσε στην δημιουργία αβαθών, τελείως σημείων.
Τα βρόχινα νερά των ορεινών περιοχών, όπου έχει τις πηγές του ο Λίλας, μεταφέρουν άφθονη λάσπη και την αποθέτουν στο Ληλάντιο, με αποτέλεσμα να το κάνουν γονιμότατο. Με τεχνικές διώρυγες, αυλάκια και αμπολές, αρδεύεται όλη η πεδινή έκταση από το φθινόπωρο ως τον Μάρτιο. Ο Λίλας είναι το όριο ευφορίας του Ληλάντιου πεδίου. Το μεν δυτικό τμήμα φθάνει μέχρι την Νέα Λάμψακο και τη θάλασσα, είναι ευφορότερο και καλύπτεται από οπωροφόρα δέντρα και αμπέλια, από τα οποία πήρε και το όνομα ¨Αμπέλια¨. Το ανατολικό τμήμα, φθάνει έως την Ερέτρια, σκεπάζεται από ελαιόδεντρα και αμυγδαλιές και καλλιεργείται με σιτηρά και κηπευτικά.
Η ευφορία του από το παρελθόν έγινε, όπως αναφέρουμε στην ιστορία, αφορμή του Ληλάντιου πολέμου. Όταν οι Αθηναίοι έγιναν κύριοι της Εύβοιας, για να τιμωρήσουν τους Χαλκιδαίους, που είχαν επαναστατήσει εναντίον τους, τους αφαίρεσαν το Ληλάντιο πεδίο και το μοίρασαν σε 2000 κληρούχους, που έστειλαν από την Αττική το 505 πχ.
Ο Θέογνις με το “’Ηλθον δ΄ Ευβοίης ’αμπελοεν πεδίον” υπονοεί το Ληλάντιο πεδίο. Ο Στράβων γράφει, ότι υπήρχαν θερμά νερά στο Ληλάντιο, για θεραπεία διαφόρων παθήσεων. Είναι γνωστό όμως, ότι ο Σίλας διέμενε στην Αιδηψό και όχι εδώ, όπου δεν υπήρχαν λουτρά. Παραδόξως, όμως ο Γουναρόπουλος γράφει ότι “υπάρχει και σήμερα θειούχος πηγή”, χωρίς όμως ν΄ αναφέρει που ακριβώς. Άλλωστε και σήμερα στις εκβολές του Λήλαντα υπάρχουν λεκάνες με ¨θερμά¨ στάσιμα νερά το καλοκαίρι, που προτιμούν πολλοί κολυμβητές. Ίσως και στην αρχαιότητα να συνέβαινε το ίδιο και αυτό να υπαινίσσεται ο Στράβων.